Endometrioza – dieta i suplementacja

Bolesne miesiączki lub długotrwałe niepowodzenia w zajściu w ciążę zmuszają kobiety do poszukiwania przyczyny tej, nieraz bardzo, kryzysowej sytuacji zdrowotnej. Część z nich usłyszy na swojej drodze słowo endometrioza. Brzmi jak wyrok, jednak czy aby na pewno tak powinno być odbierane? W tym artykule spróbuję Ci wyjaśnić, na czym polega endometrioza i jak możesz wspomóc swoje zdrowie, aby jej leczenie mogło przynieść jak najlepsze rezultaty.

Czym jest endometrioza?

Endometrioza oznacza obecność błony śluzowej macicy poza jamą macicy (np. w miednicy mniejszej lub jelitach), co może prowadzić do bólu i niepłodności. Szacuje się, że endometrioza dotyka nawet 10-15% kobiet w wieku rozrodczym, a ponad 50% z nich mierzy się z tego powodu z problemami z płodnością. 

Wyróżnia się trzy typy endometriozy: 

• otrzewnową, która obejmuje jamę otrzewną oraz jajnik,
• jajnikową, gdzie wewnątrz jajnika tworzą się tzw. torbiele czekoladowe (wypełnione krwią),
• głęboko naciekającą, zajmującą układ moczowy, układ pokarmowy oraz górną część pochwy.

Niewielka wiedza na temat endometriozy oraz brak przesiewowych metod diagnostycznych powoduje, że endometriozę rozpoznaje się średnio od 6 do 8 lat od momentu jej pierwszych objawów. Przyczyną tak długiej diagnostyki endometriozy jest ignorowanie tematu bolesnych miesiączek, zaliczanych często jako naturalny element procesu dojrzewania płciowego. Jednak późne rozpoznanie choroby powoduje jej postępy, często nasilając dolegliwości bólowe oraz problemy z płodnością. 

Nieleczona endometrioza może prowadzić do tworzenia się zrostów (które utrudniają owulację), wewnętrznego bliznowacenia oraz niedrożności jelit i moczowodu.

Przyczyny endometriozy

Mimo wielu lat badań nad endometriozą, jak dotąd nie ustalono jej jednoznacznej przyczyny. Jedna z teorii mówi o tym, że może być za nią odpowiedzialne tzw. wsteczne miesiączkowanie, kiedy to krew menstruacyjna dostaje się przez jajowody do jamy otrzewnej, umożliwiając tym samym przemieszczanie się komórek endometrium. Jednak zjawisko to występuje u większości kobiet w wieku rozrodczym i nie wiadomo, dlaczego tylko u niektórych z nich dochodzi do rozwoju endometriozy.

Coraz więcej badań wiąże rozwój endometriozy z upośledzeniem funkcjonowania układu immunologicznego, u kobiet z endometriozą stwierdza się bowiem dysfunkcje niektórych komórek układu odpornościowego, takich jak limfocytów, makrofagów, komórek NK, itp.

Objawy endometriozy

Do charakterystycznych objawów endometriozy należą:

• silne i przewlekłe dolegliwości bólowe podbrzusza (niezależne od fazy cyklu miesiączkowego), 
• dolegliwości bólowe w okolicy krzyżowej, 
• bolesne miesiączki, na które nie działają leki p/bólowe (NLPZ),
• bolesne współżycie (dyspareunia),
• bolesne oddawanie moczu/stolca,
• niemożność posiadania potomstwa.

Pacjentki chorujące na endometriozę mogą skarżyć się na zaburzenia układu pokarmowego (wzdęcia, biegunki, naprzemienne biegunki i zaparcia głównie występujące tuż przed i w trakcie miesiączki, które niekiedy prowadzą do SIBO) oraz układu moczowego (częste oddawanie moczu w małych ilościach, częstomocz). Charakterystycznym objawem endometriozy są bolesne miesiączki. Dlatego pojawienie się ich u młodych i szczupłych kobiet powinno nasunąć podejrzenie endometriozy, szczególnie jeśli nigdy wcześniej pacjentka nie skarżyła się na podobne dolegliwości. Czasami jedynym objawem jest zmniejszona płodność pacjentki. 

Endometrioza w ok. 30% przypadkach przebiega bezobjawowo i rozpoznawana jest wtedy zazwyczaj w trakcie wykonywania innych zabiegów operacyjnych.

Diagnostyka endometriozy

Na ten moment nie da się potwierdzić endometriozy badaniami krwi. “Złotym standardem” diagnostycznym jest laparoskopia, która umożliwia jednoczesne leczenie. Endometrioza może być jednak rozpoznana tylko na podstawie obrazu klinicznego pacjentki. 

Endometrioza – problemy z płodnością

Endometriozę można wykryć nawet u 50% niepłodnych kobiet i tym samym jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności. Dzieje się tak, ponieważ nawet łagodna postać endometriozy, wiąże się z zaburzonym rozwojem komórek jajowych i niesie za sobą problemy z implantacją zarodka.

Mimo że endometrioza jest często kojarzona z zaburzeniami płodności, to nie wszystkie kobiety, które mają endometriozę, muszą borykać się z tym problemem.

Endometrioza przewodu pokarmowego

Zaburzenia jelitowe zgłaszane są średnio, przez co 10. pacjentkę z endometriozą. We wczesnych etapach endometrioza jelit może być błędnie diagnozowana z powodu niespecyficznych objawów, które można przypisać różnym jednostkom chorobowym. 

Dolegliwości związane są zwykle z cyklem menstruacyjnym, nasilając się w okresie tuż przed i w trakcie samego krwawienia miesiączkowego. Pacjentki mogą skarżyć się wtedy na wzdęcia, dyspepsję, ból brzucha i  uczucie rozdęcia, parcia na stolec oraz zmianę rytmu wypróżnień. Objawy te (po wykluczeniu raka jelita grubego!) budzą często podejrzenie stanów zapalnych jelit, zwłaszcza choroby Leśniowskiego-Crohna lub przypisywane są zespołowi jelita nadwrażliwego.

Endometrioza a insulinooporność

Insulinooporność to stan, w którym komórki nie reagują na prawidłowe ilości insuliny, przez co nie nie mogą korzystać z zapasów energii, czyli glukozy. To skutkuje zwiększonym wytwarzaniem insuliny przez trzustkę, dzięki czemu możliwe jest załamanie “oporu komórkowego” i dostarczenie glukozy do środka komórek. 

Wzrost stężenia insuliny może prowadzić do insulinooporności, ale również do zwiększenia się ilości hormonów płciowych, w tym estrogenów (na skutek zwiększonej aktywności aromatazy). Nadmiar estrogenów powstaje również na skutek upośledzonej pracy wątroby. Hormony te trafiają zwrotnie do krwioobiegu i mówimy wtedy o dominacji estrogenowej.

W stanie insulinooporności zwiększa się również aktywność enzymów, które odpowiada za produkcję androgenów. We krwi krąży więc więcej wolnego testosteronu, ponieważ stężenie glikoproteiny wiążącej hormony płciowe (SHBG) – czyli białka, który go “wiąże” i dezaktywuje, jest obniżone. 

Insulinoopornośc bez nadwagi i otyłości

Endometrioza wiąże się z przewlekłym stanem zapalnym i w ten sposób tłumaczy się mechanizm powstawania insulinooporności u kobiet z endometriozą bez nadwagi lub otyłości. Istnieje bowiem związek pomiędzy wysokością wskaźnika HOMA IR, a nasileniem stresu oksydacyjnego, niezależnie od masy ciała. A narastanie stresu oksydacyjnego przyczynia się do zaburzenia sygnalizacji insuliny i wzrostu wątrobowego wytwarzania glukozy, czego skutkiem jest hiperglikemia. Z tego powodu działania zmierzające do ustabilizowaniu gospodarki glukozowo-insulinowej powinny być priorytetem w profilaktyce i leczeniu endometriozy. 

Profilaktyka insulinooporności

Do ważnych zaleceń dietetycznych należy ograniczenie podaży cukrów prostych (tj. cukru, miodu, soków, napojów gazowanych, słodyczy), tłuszczów nasyconych (tłustych mięs, smalcu, kiełbas, parówek, olej kokosowy, śmietana) oraz soli. Dieta powinna być jak najmniej przetworzona, a spożywane węglowodany powinny mieć niski indeks glikemiczny. Zwiększenie podaży białka w diecie może zwiększać sytość i wspomóc proces redukcji masy ciała oraz zwiększenia insulinowrażliwości.

Ważnym elementem terapii insulinooporności jest rekreacyjna aktywność fizyczna. Wysiłek fizyczny zwiększa insulinowrażliwość oraz wykorzystanie glukozy przez komórki, zmniejszając ryzyko cukrzycy i zespołu metabolicznego. 

Najważniejsze modyfikacje żywieniowe przy endometriozie

Dieta przeciwzapalna

Założeniem diety przeciwzapalnej jest wsparcie organizmu w redukcji stanu zapalnego, który towarzyszy endometriozie. Z tego powodu, zastosowanie diety przeciwzapalnej przy endometriozie wydaje się bardzo uzasadnione.  

• Dieta przeciwzapalna składa się z nieprzetworzonych i różnorodnych składników.
• Dieta opiera się na dużej ilości warzyw i owoców (które są zródłem antyoksydantów, a udowodniono, że dieta bogata w antyoksydanty może zmniejszać nasilenie endometriozy!), produktach pełnoziarnistych, roślinach strączkowych, tłustych rybach (śledź, makrela, łosoś), owocach morza, tłuszczach roślinnych.
• Ogranicza się podaż tłuszczów pochodzenia zwierzęcego.
• Szczególne miejsce w diecie zajmują tłuszcze wielonienasycone, takie jak omega-3 (zawarte m.in. w rybach i algach) oraz omega-9 zawarte w oliwie. 
• Źródłem białka w diecie przeciwzapalnej są fermentowane produkty mleczne (takie jak kefir, maślanka), białko roślinne (fasola, soja, ciecierzyca, fasola) oraz jaja. 
• Do posiłków warto dodawać przyprawy o wysokim potencjale antyoksydacyjnym, czyli takie jak kurkuma, imbir, goździki, cynamon cejloński, kakao, oregano. 
• Warto również uwzględniać odpowiednie napoje, takie jak zielona herbata, matcha, czy dobrej jakości kawa.

W diecie przeciwzapalnej ogranicza się:

• węglowodany proste, tj. produkty o wysokim indeksie glikemicznym, takie jak cukier, miód, soki, nektary, słodycze, suszone owoce,
• tłuszcze nasycone,
• produkty przetworzone, typu fast-food, niezdrowe i bogate w sól przekąski,
• kolorowe napoje gazowane,
• alkohol.

Założenia diety przeciwzapalnej są bardzo podobne do założeń diety śródziemnomorskiej.

Dieta a zmniejszenie dolegliwości bólowych

Ciekawych informacji na temat zmniejszenia bolesności miesiączek przy endometriozie przynoszą nam wyniki ostatnich badań 🙂

Ból w czasie miesiączki występuje u ok. 30–40% pacjentek z endometriozą. Okazuje się, że spożycie oleju rybiego może zmniejszać bolesne miesiączkowanie!! Olej rybi to nic innego jak tran, który jest źródłem kwasów omega-3 (EPA i DHA) – źródło.

Są również doniesienia, jakoby stosowanie diety bezglutenowej zmniejszało bolesne objawy endometriozy. Na jego potwierdzenie przytoczę wyniki badania, przeprowadzonego na grupie 207 kobiet, które mierzyły się z bolesnymi miesiączkami. Po roku bycia na diecie bezglutenowej  75% z nich  zgłosiło statystycznie istotną zmianę objawów bólowych! 

Pytanie jednak, czy zmniejszenie bolesności miesiączkowania udało się osiągnąć przez ograniczenie glutenu czy produktów FODMAP? Bo nie można zapominać, że glutenowe zboża, takie jak pszenica, żyto i jęczmień, zaliczane są do produktów wysoko fermentujących i ich ograniczenie może przynieść dobre rezultaty w przypadku współwystępowania zaburzeń jelitowych, takich jak SIBO. A te często towarzyszą endometriozie. 

Warto tu również zauważyć że gluten to w praktyce mąka, białe pieczywo i pizza. Nie można więc wykluczyć, że ograniczenie glutenu spowodowało ograniczenie produktów wysoko przetworzonych – czyli dieta tych Pań stała się tym samym bardziej przeciwzapalna:) źródło

W zmniejszeniu bolesności kobiet z endometriozą pozytywny wpływ ma również mieszanka NAC, kwasu alfa-liponowego i bromelainy.

Warto tu również wspomnieć o czerwonym mięsie, który jest źródłem kwasu arachidonowego (AA). AA wykorzystywany jest do syntezy prostaglandyn (PGE2) i leukotrienów (LTB4), które wiąże się z bólem miednicy mniejszej w endometriozie. Między innymi z tego powodu zwiększone spożycie czerwonego mięsa jest jednym z czynników ryzyka rozwoju endometriozy i jego ograniczenie może zmniejszać bóle miesiączkowe. źródło źródło

Endometrioza a produkty mleczne

Spożycie nabiału, zwłaszcza jogurtu i lodów, w okresie dojrzewania może zmniejszyć ryzyko późniejszej diagnozy endometriozy. Potrzebne są przyszłe badania w populacjach nastolatków, aby potwierdzić te wyniki. źródło

Endometrioza a alergia na nikiel

U kobiet z endometriozą częściej niż u zdrowych kobiet, obserwuje się alergię na nikiel. Jest to o tyle ciekawe, że alergia na nikiel może dawać objawy podobne do objawów zespołu jelita drażliwego.

Zauważono, że po trzech miesiącach stosowania diety o niskiej zawartości niklu, objawy żołądkowo-jelitowe, pozajelitowe i ginekologiczne u kobiet z endometriozą wyraźnie się zmniejszyły. Jednak to badanie było prowadzone na niewielkiej, bo tylko 62-osobowej grupie kobiet, dlatego warto poczekać na ich dalsze potwierdzenie.

Poniższe grafiki obrazują nasilenie objawów żołądkowo-jelitowych przed i po zastosowaniu diety z ograniczoną ilością niklu.

Ciekawe, że prawdopodobnie zaburzenia metabolizmu żelaza mogą sprzyjać powstawaniu alergii na nikiel! Wykazano bowiem, że u kobiet z nadwrażliwością na nikiel występuje niższe stężenie hemoglobiny i żelaza w surowicy. Stąd kobiety z endometriozą i niskimi parametrami żelaza są szczególnie narażone na tę nadwrażliwość.

Dieta przy alergii na nikiel

Do pokarmów o wysokiej zawartości niklu należy: 

• kakao, 
• soja, 
• mąka owsiana, 
• orzechy, migdały, 
• świeże i suszone warzywa strączkowe. 

Wysoką zawartością niklu, niezależnie od jego zawartości w glebie, odznaczają się: pszenica, zboża, żyto, owies, czekolada, proso, herbata. 

Osoby wrażliwe na nikiel powinny unikać kontaktu skóry z metalowymi przedmiotami zawierającymi nikiel, takimi jak biżuteria, klucze, guziki, spinki do włosów itp.

Całkowita eliminacja niklu z diety jest niemożliwa, jednak wyważona selekcja pokarmów ze stosunkowo niską zawartością niklu może spowodować istotną redukcję dobowej dawki niklu w diecie`. 

Najczęściej stosowaną metodą wykrycia alergii na nikiel są naskórkowe testy płatkowe (NTP) z użyciem 5% siarczanu niklu. 

Fitoestrogeny

Fitoestrogeny to naturalnie występujące związki roślinne, które budowa przypominają estrogeny. Dzięki temu podobieństwu fitoestrogeny, w sytuacji przewagi estrogenowej, mogą łączyć się z receptorami estrogenowymi, zmniejszając działanie samych estrogenów. Dzięki temu zapobiegają rozwojowi cukrzycy, nowotworom, otyłości, chorób układu krążenia oraz negatywnym objawom menopauzy.

Wykazano również przeciwzapalne i hamujące podziały komórkowe właściwości fitoestrogenów, co może spowalniać rozwój endometriozy.

Fitoestrogeny dzielimy na trzy grupy:

• lignany (siemię lniane, otręby ryżowe, sezam),
• izoflawony (soja i jej fermentowane przetwory, fasola, ciecierzyca, zielony groszek)
• kumestany (kiełki lucerny, kiełki czerwonej koniczyny, fasola pinto, fasola limeńska)

Zauważono związek między spożywanie fitoestrogenów a zmniejszonym ryzykiem endometriozy: poziom spożycia lignanów i izoflawonów był odwrotnie skorelowane z ryzykiem endometriozy. Jeśli więc mierzysz się z endometriozą, dobra rutyną dietetyczną jest dodawanie do diety siemienia lnianego, sezamu lub pasty sezamowej tahini (znajdziesz ją np. w hummusie).

Pierzga

Pierzga lub inaczej propolis to przetworzony pyłek kwiatowy, który zawiera mnóstwo antyoksydantów, w tym flawonoidów, które wykazują silnie przeciwzapalne właściwości. 

Jednym z flawonoidów pierzgi jest chryzyna, która hamuje rozrost endometriozy. I mimo że nie ma badań dotyczących wpływu propolisu na endometriozę, to jednak sam mechanizm jego działania wydaje się bardzo obiecujący.

Zielona herbata

Herbata zawiera liczne antyoksydanty, w tym galusan epigallokatechiny (EGCG), który może blokować rozrost komórek endometrium. Z tego powodu zielona herbata wydaje się być pomocna w łagodzeniu objawów endometriozy, w tym zmniejszać kurczliwość macicy, zmniejszać bolesność miesiączek i adenomiozy.

Suplementacja w endometriozie

Witamina D3

Witamina D3  jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, która naturalnie występuje w tłustych rybach (łosoś, tuńczyk i makrela), wątrobie, żółtku jaja i serze.

Witamina D zwiększa produkcję cytokin przeciwzapalnych, co oznacza, że suplementacja witaminy D3 może wspomóc leczenie chorób o podłożu zapalnym, takich jak endometrioza. 

Niedawna metaanaliza dotycząca witaminy D u pacjentek z endometriozą wykazała, że ​​kobiety z endometriozą miały niższy poziom witaminy D w porównaniu z grupą kontrolną. Zaobserwowano związek między niskim poziomem witaminy D a ciężkością przebiegu endometriozy. Ma to zapewne związek z tym że witamina D zwiększa cytokiny przeciwzapalne, co może pomóc leczeniu chorób o podłożu zapalnym i autoimmunologicznym.

Cynk

Mimo że nie ma badań nad niedoborem cynku u kobiet z endometriozą, to warto tu nawiązać do podobnego badania na grupie osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Dlaczego? Ponieważ u osób tych niski poziom cynku w osoczu był związany z wysokim poziomem cytokin zapalnych (TNF-α i IL-1β). Tych samych, które odpowiadają za stan zapalny w endometriozie! 

Warto więc zapamiętać, że niedobór cynku może zwiększać wytwarzanie cytokin zapalnych i nasilać stres oksydacyjny, zwiększając tym samym produkcję wolnych rodników. A zauważono, że spożycie cynku przez kobiety z endometriozą jest niższe niż u kobiet bez endometriozy. 

Żródłem cynku w diecie są owoce morza (ostrygi, kraby, homary), czerwone mięso, drób, fasola, orzechy i produkty mleczne. Zalecana suplementacja 5-25mg.

Magnez

Magnez ma działanie rozluźniające na mięśnie gładkie, co zmniejsza ryzyko wstecznej miesiączki  – uważanej za jeden z czynników ryzyka endometriozy. Warto tu zauważyć, że niedobór magnezu jest często obserwowany w zespole napięcia przedmiesiączkowego (PMS). 

Pod wpływem suplementacji magnezu, zmniejsza się rozrost śródbłonka naczyniowego. Dlatego magnez może być przydatny w profilaktyce chorób opartych na tzw. angiogenezie, czyli tworzeniu się nowych naczyń włosowatych, jak ma to miejsce w endometriozie. 

Do głównych źródeł magnezu w pożywieniu należy kasza gryczana, migdały, pestki dyni, kakao. Zalecana suplementacja 100-400mg.

Kwasy omega-3

Badania na zwierzętach wykazały zmniejszenie bólu związanego z endometriozą po suplementacji kwasów omega-3 (EPA i DHA). Badania na ludziach nie są jednoznaczne, ale wiadomo, że kobiety z wyższym poziomem EPA we krwi są mniej narażone na endometriozę! 

Kurkumina

Kurkumina jest jednym z głównych polifenoli kurkumy. Wykazuje silne działanie przeciwzapalne, hipoglikemiczne, antyangiogenne, przeciwdrobnoustrojowe i przeciwnowotworowe. 

Kurkumina prowadzi do zmniejszenia produkcji estrogenów, a tym samym hamuje rozwój endometriozy poprzez zmniejszenie angiogenezy (podziałów) komórek endometrialnych. Pod wpływem suplementacji kurkumą spada poziom CA 125 i interleukiny PGE2, odpowiadającej za bóle endometrialne. Dzięki temu suplementacja kurkuminy może przynieść wiele korzyści w profilaktyce jak i leczeniu endometriozy.

Kurkumina może być też suplementowana w związku z insulinoopornością oraz hiperandrogenemię i hiperglikemię związaną z PCOS.

Kwercetyna

Kwercetyna wykazuje korzystne działanie w przypadku endometriozy, ponieważ hamuje podziały komórkowe endometrium. Ma również działanie antyestrogenowe i progestagenowe. Dlatego właśnie może odgrywać pozytywną rolę jako wsparcie leczenia endometriozy.

N-acetylo-cysteina (NAC)

NAC jest prekursorem glutationu, jednego z najsilniejszych antyoksydantów, dzięki czemu skutecznie wspiera walkę z nadmiernym stresem oksydacyjnym. Dodatkowo suplementacja NAC może zmniejszać rozmiar endometriozy u kobiet, co może skutecznie pomóc w leczeniu i zapobiegać jej nawrotom.

Warto to wspomnieć, że połączone działania NAC, kwasu alfa-liponowego i bromelainy znacznie zmniejsza ból u kobiet z endometriozą.

Resweratrol

Resweratrol jest fitoestrogenem, który naturalnie znajdziemy w winogronach, winie, orzeszkach ziemnych, truskawkach, herbacie Itadori i orzechach. Warto się jednak przy nim dłużej zatrzymać, bo suplementacja resweratrolem może zmniejszać liczbę i objętość implantów endometrialnych, a nawet całkowicie zahamować rozwój zmian endometrialnych. Z tego powodu resweratrol może stanowić uzupełnienie terapii leczniczej u pacjentek z endometriozą, a także działać profilaktycznie, zapobiegając jej rozwojowi.

Kwas alfa liponowy

Regularne suplementowanie kwasu alfa-liponowego powodowało znaczne zmniejszenie objawów bólowych związanych z endometriozą, takich jak dyspareunia (dolegliwość bólowa, mająca związek z aktywnością seksualną), bolesne miesiączkowanie i przewlekły ból miednicy, a także obniżenie jakości życia i funkcji seksualnych.

Witamina E

Zauważono, że pacjentki z endometriozą mają niższy poziom witaminy E w porównaniu ze zdrowymi kobietami bez endometriozy. Tą wiedzę warto wykorzystać w przypadku pacjentek z ciężką endometriozą i związaną z nią niepłodnością. Suplementacja witaminę E może być wtedy przydatna jako leczenie uzupełniające.

Testowano również witaminę E w połączeniu z witaminą C. Wyniki potwierdziły, że taka suplementacja łączona może przynieść korzyści w profilaktyce endometriozy. Przyjmowanie suplementów witaminy C (1000 mg/dzień) i witaminy E (800 j.m/dzień) zmniejszało nasilenie bolesnego miesiączkowania oraz poprawiało dyspareunię i zmniejszało nasilenie bólu miednicy.

Selen

Suplementacja witaminą E, C, selenu i cynku była związana z obniżeniem nasilenia endometriozy. Zauważono nasilenie choroby w przypadku zmniejszonej suplementacji wymienionych składników.

Probiotyki

Mikroorganizmy probiotyczne, takie jak Lactobacillus Plantarum, Lactobacillus reuteri, Bifidobacterium adolescentis i Bifidobacterium pseudocatenulatum są naturalnymi producentami witamin z grupy B. Jest to szczególnie ważne dla pacjentek cierpiących na endometriozę, ponieważ u nich poziom witamin z grupy B jest zwykle niższy niż u kobiet bez endometriozy. 

Ponadto probiotyki wzmacniają sprawność układu odpornościowego, zwiększa wchłanianie witamin i minerałów oraz stymulują syntezę kwasów organicznych i aminokwasów. 

Wnioski

Endometrioza to zaburzenie ginekologiczne, które z czasem będzie dotykać prawdopodobnie coraz większej liczby kobiet. Z tego powodu ważne jest propagowanie zaleceń zdrowotno-żywieniowych z zakresu profilaktyki zdrowotnej tego zaburzenia. W końcu wiele opracowań potwierdza pozytywny wpływ diety i suplementacji na przebieg i rozwój endometriozy.

źródła:

• Krzysztof Szyłło, Jarosław Górski, Endometrioza – rozpoznanie, leczenie według współczesnych rekomendacji, Przegląd menopauzalny 6/2011 https://edraurban.pl/ssl/book-sample-file/endometrioza/pdf/endometrioza.pdf
• Nr rejestracyjny: 2021/41/B/NZ6/02291; Kierownik projektu: dr Małgorzata Maria Czystowska-Kuźmicz 
• Galbfach P., Dziki A., Endometrioza przewodu pokarmowego, Przegląd Menopauzalny 2007; 1: 34–38